Wat betekent veerkracht voor beroepsgroepen in de GGZ, zoals psychiaters, psychologen, verpleegkundigen? De GGZ als sector in de zorg staat onder grote druk staat, door lange wachtlijsten, groot tekort aan ervaren personeel en door specifieke aspecten in de patiëntenzorg die invloed kunnen hebben op professionals. Incidenten met agressie, verbaal en fysiek, suïcides, kunnen een grote impact hebben, zoals ook een recent promotieonderzoek liet zien (Versteegen, 2023) en zoals in een eerdere blog beschreven . Van den Broek et al schetsen in 2022 een volgens hen alarmerend beeld over de mentale toestand van medewerkers in de GGZ, welke door en na de corona-crisis verder is verslechterd. 

Wat betekent een benadering gericht op versterking van veerkracht in de GGZ, en moet dit een andere zijn dan welke buiten deze sector van toepassing is? Laten we eerst eens wat factoren beschrijven die het mentale welzijn in positieve of negatieve zin beïnvloeden en vervolgens wat dit eventueel betekent voor de benadering van veerkracht in de GGZ.

De GGZ kent veel verschillende professionals, met ieder eigen verantwoordelijkheden (psychiaters, psychologen, verpleegkundige specialisten, verpleegkundigen, agogen om maar enkele te noemen). Gemeenschappelijk is dat ze werken in dezelfde context, met patiënten van wiens problematiek soms uitgesproken ernstig is. Vooral hebben ze ook gemeen dat ze met grote betrokkenheid hun werk doen. Er is geen onderzoek naar de mentale gezondheid en veerkracht dat al die beroepsgroepen omvat. Het onderzoek ernaar is bovendien beperkt. 

Het is echter wel aannemelijk dat factoren die hieronder geschetst worden, ook van toepassing zijn op andere beroepsgroepen in de GGZ. Iedereen die werkt in de GGZ heeft eenzelfde passie bij het werk, betrokkenheid bij de patiënten, en wordt tegelijk blootgesteld aan dezelfde factoren die stress kunnen verhogen en veerkracht kunnen doen verminderen. Onderstaand heeft daarom waarde voor iedereen die in de GGZ werkt, omdat uiteindelijk individuele veerkrachtversterking vooral ook teamwork vereist en iets betekent voor de organisatie in bredere zin.

Howard et al geven in 2019 een overzicht van factoren die het mentale welzijn van psychiaters negatief of positief beïnvloeden, wat aansluit bij wat in eerdere blogs is beschreven. Emotionele uitputting en uitval onder psychiaters en in de GGZ is groot, zoals Howard et al in hun overzicht schetsen. Dus herkennen bij de individuele professional en in het team van signalen die op overbelasting en dreigende uitval wijzen, is van groot belang.

 Hun overzicht laat zien dat het niveau van mentale stress, burnout en andere mentale problemen onder psychiaters hoog is en in nogal wat onderzoeken hoger dan onder andere artsen-disciplines. Psychiaters in opleiding, jonge psychiaters, psychiaters in wijkteams, solitair werkende psychiaters op acute afdelingen zijn bijzonder kwetsbaar voor hoge stress- en burnoutniveaus. Lange werktijden, ontoereikende werkfaciliteiten, werken met patiënten die als agressief en veeleisend worden ervaren, afwezigheid van steun vanuit collega’s en management, ontbreken van supervisie en feedback, ontbreken van sociale steun in het eigen persoonlijk leven worden in de onderzoeken die Howard et al samenvatten als factoren genoemd die tot stressverhoging kunnen leiden.

Dat is te begrijpen, omdat bijvoorbeeld sociale cohesie en opvang voor versterking van veerkracht van groot belang is. Des te meer alleen een functie in de GGZ wordt uitgeoefend, hoe moeilijker het kan worden om die sociale cohesie te vinden. In wijkteams, IHT-teams kunnen bovendien verantwoordelijkheden individueel en als team soms heel zwaar vallen. In een klinische omgeving is het toch soms net wat makkelijker om een gevoel van beheersing en veiligheid met elkaar te creëren, wat ambulant werkend niet altijd mogelijk is. Ambulant werkend moet je besluiten nemen over risico’s, waarvan je dan soms maar moet hopen dat die goed uitpakken. Dat kan emotioneel bijzonder zwaar vallen. 

Tegelijk zijn klinische omgevingen anno 2023 een omgeving waarin de druk heel hoog kan zijn, ook door de toename in de ernst van problemen die patiënten hebben, de bedden schaarste, waardoor incidenten in klein en groot ondanks alle inzet van een team soms bijna dagelijks gebeuren. Dat is een druk die je doet beseffen hoe belangrijk het werk in de GGZ is, en tegelijk trekt het een wissel op iedereen die er werkt. Juist dan is de noodzaak van tegenhangers voor deze ervaringen van groot gelang. 

Ook in andere onderzoeken wordt beschreven dat een suïcide voor een professional ingrijpend kan zijn, en dat dit kan leiden tot klinische niveaus van emotionele uitputting, zoals ook genoemd wordt in het overzicht van Howard et al. De focus bij incidenten en de invloed ervan op individuele professionals en teams gaat nogal eens uit naar incidenten met agressie. Een suïcide kan echter je gevoel van professionele zekerheid ondermijnen. Het is in de praktijk best lastig over dat gevoel van onzekerheid te praten. Het vergt emotionele openheid en een team en organisatieomgeving om dit mogelijk te maken.

Factoren die psychiaters en andere professionals in de GGZ meer veerkrachtig maakten, waren onder meer de verdeling van verantwoordelijkheden. Dus juist voorkomen dat je als individuele professional alle inhoudelijke last moet dragen, kan helpen stress te verminderen. Juist daarom is dus optimale samenwerking in een multidisciplinair team van belang. Meer ervaring en steun van collega’s wordt als veerkrachtversterkend gezien. Daadwerkelijk steunende collega’s in vertrouwen nemen wordt in onderzoeken als positieve copingstrategie gezien. Daadwerkelijk oog voor verbeteringen in de werkomgeving, waardoor de al dan niet ervaren administratieve last afneemt en teams beter samenwerken wordt eveneens beschreven als manieren om stress te verminderen en veerkracht te verbeteren. 

Interessant is dat in het overzicht van Howard et al genoemd wordt dat forensische werkende psychiaters minder last hadden van burnout dan andere subspecialismen binnen de GGZ. Ze noemen daarbij factoren dat psychiaters in dit werkveld mogelijk meer bedreven zijn  in het handhaven van professionele grenzen, en meer geneigd zijn tot reflectief handelen, vanwege de morele en ethische uitdagingen waarmee ze regelmatig worden geconfronteerd. Overigens laat een recent promotieonderzoek (Versteegen, 2023) zien dat juist ook in de forensische zorg incidenten veel voorkomen en nogal eens een belangrijke, negatieve impact hebben op professionals die in deze omgevingen moeten werken. Begrenzen en teamcollegialiteit is dus essentieel en tegelijk is en blijft de impact van incidenten een valkuil voor het individueel functioneren van professionals en die van het team.

Ook Balme et al gaat in op veerkrachtversterkende factoren, ook wel specifiek met een focus op medische professionals, maar mijns inziens van waarde breder voor de GGZ. Belangrijk om veerkracht te versterken is volgens hun onder meer dat de werktevredenheid hoog is, wat bereikt kan worden door werk te bieden of te hebben gekenmerkt door intellectuele uitdagingen in het werk (dus bijvoorbeeld niet alleen maar bezig zijn met patientenzorg), loopbaanontwikkeling, baanvariabiliteit, aandacht voor de eigen professionele ontwikkeling . 

Tegelijk noemen zij ook dat zelfbewustzijn en -reflectie van belang is, om zo individueel en in een team beperkingen in het werk, in de relatie tussen hulpverlener en patient te ontwikkelen, daar manier in te vinden die te hanteren en indien fouten ontstaan daar compassie voor te ontwikkelen. Juist ook professionals in de zorg en in de GGZ zijn geneigd eigen standaarden zeer hoog te leggen en als dingen in het werk minder goed gaan daar vooral individueel over te blijven tobben. Reflectie, openheid, steun zoeken, elkaar helpen om compassievol te zijn en te blijven is van belang om de stress van alledag goed te hanteren. 

Tot slot noemen zij dat steun van anderen helpt om een buffer te vormen voor werkgerelateerde stress. Verschillende soorten steun worden geboden door verschillende supporters. Het gaat om steun vanuit vrienden en familie, maar vooral ook om een sterke werkband en wederzijds vertrouwen binnen een team of een organisatie.

Er zijn verschillende onderzoeken die interventies voorstellen om veerkracht te kunnen kunnen bevorderen. Deze onderzoeken hebben betrekking op psychiaters en verpleegkundigen. Uit het overzicht van Howart et al blijkt dat een zelfzorgprogramma – bestaande uit vaardigheidstraining,  cognitieve gedragstherapie (CGT) en counseling – liet zien dat het de werkstress verminderde bij psychiaters. Bovendien ervoeren psychiaters in opleiding en psychiaters beter voorbereid zijn op de moeilijke aspecten van hun werk, wat resulteerde in minder stress op het werk. Foster et al (2019) beschrijven dat een veerkrachtprogramma bedoelt om hun vermogen gedachten en emoties te reguleren in situaties van stress hun veerkracht vermogen versterkte. 

Foster et al (2023) benoemen het belang dat organisaties helpen om een gezonde en positief ingestelde teamcultuur te ontwikkelen, om zo werkgebonden stressoren te verminderen en de psychologische veiligheid en het welzijn te verbeteren. In hun onderzoek beschrijven ze het belang dat medewerkers steunende relaties weten op te bouwen, om zichzelf en elkaar te helpen in soms moeilijke omstandigheden en zo een positieve, oplossingsgerichte cultuur en samenwerking te bestendigen.  Edward (2005) schrijft eveneens over het belang dat een team veilig en positief moet zijn en zo een opvang vormt om de stress van het werk te hanteren. Nuchelmans (2022) gaat in haar onderzoek uitgebreid in op factoren op micro-, meso- en macroniveau die de mentale veerkracht van professionals in de GGZ beïnvloeden.

Ze baseert dit op het model van Mentale Veerkracht van Nederlandse Krijgsmacht, waarbij factoren in het individu, thuisfront, team, organisatie bepalen hoe en of veerkracht versterkt wordt. In een team gaat het daarbij om teamcohesie, team-efficacy, een positieve werksfeer en ruimte en tijd voor reflectie. In de organisatie is het van groot belang een open cultuur te hebben, waarbin betrouwbaarheid, aanspreekbaarheid en autonomie cruciaal zijn. Individuele factoren zijn natuurlijk deels persoonsafhankelijk, en tegelijk zijn factoren zoals reflectie, grenzen aangeven, oplossingsgericht zijn, zelfvertrouwen ontwikkelen en houden en sociale steun als belangrijk middel om stress te hanteren factoren waar juist ook een team en een organisatie aan bij kunnen dragen in de mate waarin iemand in deze en andere factoren zich kan ontwikkelen en daarmee veerkracht versterken.

Positieve psychologie en positief leiderschap vormen wellicht de basis waarlangs je als team en in organisaties veerkracht van individuele medewerkers en de multidiscipiniare teams kunt versterken.  Belangrijk is dat het daarbij niet alleen om de individuele professional gaat, maar om het evenwicht en de veerkracht van iedereen die werkt in de GGZ en de somatische zorg, en hoe je daarin met elkaar samenwerkt. De dokter in alle hulpverleners in de GGZ verdient het om in evenwicht te zijn.

Studies kennen hun beperkingen, zoals Howard et al ook belichten. Het risico van overzichten als die van Howard en andere artikelen is bovendien dat de idee ontstaat dat werken in de GGZ vooral niet leuk en enkel stressvol is. Dat is niet het geval, ook blijkend uit onderzoeken die in het artikel van Howard et al ook worden samengevat. Er zijn namelijk studies beschreven waaruit blijkt dat psychiaters mentaal floreren in hun werk en dat psychiaters trots zijn op hun werk. Dat geldt denk ik voor veel professionals in de GGZ.

Dat laatste is een belangrijke tegenhanger voor een al te negatieve teneur, en is vooral voor het versterken van veerkracht individueel en in een team van belang. Die trots op het werk wordt wellicht soms weinig naar voren gehaald, terwijl het juist heel behulpzaam is tegen de stress die er ook in het werk is. De bevindingen van Howard moet dus niet groter gemaakt worden dan ze zijn, en tegelijk is het ook belangrijk het taboe te doorbreken en echt het gesprek aan te gaan hoe de veerkracht van professionals in de GGZ te vergroten. 

In de praktijk van alledag is het best lastig die ruimte met elkaar te vinden om dat gesprek aan te gaan. Het belang van het werk, de werkdruk, de schaarste, de zorgvraag, de organisatieperikelen, opgelegde verwachtingen vanuit verzekeraars, inspectie of een Zorgakkoord. Er zijn voortdurend redenen om niet met elkaar in gesprek te komen, echt te luisteren naar elkaar. Ik betrap me er zelf ook te vaak op. Dat is jammer, omdat los van trainingen gericht op veerkrachtversterking, dat volgens mij de basis is van waaruit we met elkaar het werk in de GGZ nog leuker moeten en kunnen maken. Laten we daarmee een begin maken, iedere dag weer. Echt luisteren naar de ander, om zo een sterk team te maken dat nodig is om elkaar in goede en stressvolle tijden de steun te geven die juist dan nodig is. Dat maakt het werk volgens mij enkel nog maar mooier. 

Howard et al (2019) Personal resilience in psychiatrists: BJPsych Bulletin (2019) 43, 209–215

Balme, C. Gerada & L. Page (2015). Doctors need to be supported, not trained in resilience. BMJ, 351.

Foster K, Roche M, Delgado C, Cuzzillo C, Giandinoto JA, Furness T. Resilience and mental health nursing: An integrative review of international literature. Int J Ment Health Nurs. 2019 Feb;28(1):71-85

Foster, K, et al (2023) Grace under pressure: Mental health nursus stories iof resilience in practice. 32, 866-874. 

Foster K, Cuzzillo C, Furness T. Strengthening mental health nurses’ resilience through a workplace resilience programme: A qualitative inquiry. J Psychiatr Ment Health Nurs. 2018 Jun;25(5-6):338-348.

Karen-Leigh, E. (2005). The phenomenon of resilience in crisis care mental health clinicians. Int J Mental Health Nurs, 14, 142-8.

Van den Broek A, van Dam A, Bongers I, Stikkelbroek Y, Bachrach N, de Vroege L. (2022) Alarmerend beeld onder personeel ggz; uitputting, angst- en somberheidsklachten met mogelijk vertrek uit de ggz als gevolg: Wat kan de ggz doen?. TSG. 100:107-111.

Viet Bui, M. et al, (2023) resilience and mental health nursing: An integrative reviwe of updated evidencce ? 32, 1055-1071.

Verstegen, N. (2023). Hurt people hurt people: Characteristics and impact of inpatient aggression in

forensic mental health care. [Doctoral Thesis, Maastricht University]. Maastricht University.

https://doi.org/10.26481/dis.20230706nv

 Foster, K, et al (2019) Resilience and mental health nursing: An integrative reviewof internationale literature Trentham Furness PhD Volume 28, 71-85.

Beatrice Frajo-Apor, Silvia Pardeller, Georg Kemmler & Alex Hofer (2016) Emotional Intelligence and resilience in mental health professionals caring for patients with serious mental illness, Psychology, Health & Medicine, 21:6, 755-761.