Artsen worden regelmatig geconfronteerd met ingrijpende gebeurtenissen. Ziekte en overlijden is inherent aan hun vak. De aanhoudende confrontatie met ernstige gevolgen van ziektes kan echter uitputtend zijn. Maar ook andere situaties, zoals gevolgen van medische fouten, confrontaties met ernstige ongevallen, zelfdoding en geweld op de werkvloer kunnen emotioneel zeer ingrijpend zijn. Deze gebeurtenissen maken deel uit van het werk en zorgen ervoor dat artsen met regelmaat worden blootgesteld aan potentieel traumatische situaties.

De impact van deze gebeurtenissen kan aanzienlijk zijn, niet alleen voor artsen zelf, maar ook voor hun teams en organisaties (Trauma in Organisaties, Philippe Bailleur). In 2020 hebben Kok en anderen onderscheid gemaakt tussen morele stress, morele verwonding en Posttraumatische stressstoornis (PTSS).

Morele stress ontstaat wanneer een situatie zo ernstig is dat een arts tijdelijk niet in staat is om te handelen volgens zijn of haar eigen morele en professionele standaarden. Morele schade treedt op als gevolg van zeer ernstige incidenten of herhaalde gebeurtenissen met aanhoudende stress. Dit leidt vaak tot verminderd werkplezier, cynisme en emotionele afstomping, wat de professionele prestaties onder druk kan zetten.

Het is van belang om ondersteuning op het werk te bieden, naast het creëren van een team- en organisatiecultuur die dit mogelijk maakt en die bijdraagt aan de verwerking van emoties en ervaringen, zodat zowel de arts, het team als de organisatie zich verder kunnen ontwikkelen.

Artsen zijn getraind om anderen te helpen en te handelen, zonder veel aandacht te besteden aan hun eigen emoties en ervaringen, zelfs als deze zeer ingrijpend zijn. Ze beschouwen dit vaak als een natuurlijk onderdeel van hun werk.

Artsen zijn bovendien vaak terughoudend om de impact van hun werkervaringen te delen met familie, vrienden en geliefden, uit angst hen te belasten met soms ingrijpende gebeurtenissen, of omdat de ethische codes van hun werk hen ervan weerhouden ervaringen met anderen te delen.

Dit kan onbedoeld leiden tot emotionele afsluiting, wat op den duur problematisch kan worden.

Gelukkig kan sociale steun van collega’s en leidinggevenden professionals helpen om beter met stress om te gaan en de veerkracht te versterken (Varvel, 2007). Een programma voor collegiale ondersteuning onder chirurgen werd positief gewaardeerd door de deelnemers (El Hechi, 2020). Deze en andere studies tonen aan dat een ondersteunende cultuur, gedragen door het team en de organisatie, professionals kan helpen om potentieel traumatische werksituaties beter aan te kunnen.

Een effectief model om de waarde van ondersteuning concreet te maken, is het Kringenmodel (Gersons, 2006). Dit model benadrukt het herstelvermogen van de professional die een incident heeft meegemaakt. Het model laat zien hoe iemand die met een incident geconfronteerd wordt, omringd is door mensen die een rol kunnen spelen in opvang en nazorg. Een belangrijk uitgangspunt van dit model is dat de eigen veerkracht centraal staat. Het bevorderen van het eigen herstel begint bij de professional zelf, maar dit moet wel mogelijk gemaakt worden door een cultuur van samenwerking binnen het team of de organisatie. Er is psychologische veiligheid nodig om zaken te bespreken die men eigenlijk liever vermijdt.

Meestal is iemand in staat om op eigen kracht weer verder te gaan na een ingrijpende situatie. Als de eigen veerkracht echter tekortschiet, kan steun worden gezocht binnen de verschillende kringen.

De eerste kring bestaat uit het vertrouwde netwerk: vrienden, familie, kennissen en directe collega’s. Idealiter is er opvang en steun beschikbaar vanuit familie en vrienden, maar dit is niet altijd mogelijk. Daarom is opvang binnen de eigen afdeling, door bevriende collega’s of door collega’s die het vertrouwen van het hele team hebben gekregen om die rol te vervullen, van belang. Hun zorg, steun, erkenning en aandacht verminderen gevoelens van hulpeloosheid en zijn vaak waardevoller dan formele steun. Bovendien is dit soms gemakkelijker te vinden dan steun vanuit familie en vrienden (Dangermond, 2022; El Hechi, 2022).

De tweede kring bestaat uit georganiseerde ondersteuning door collega’s in een nazorgteam of leidinggevende. Voor deze nazorgteams in de tweede kring zijn methodieken ontwikkeld die al op veel organisaties van toepassing zijn.

De vierde en vijfde kring bestaan uit professionele hulpverlening.

Het Kringenmodel biedt inzicht in hoe leidinggevenden en organisaties de samenwerking binnen een team kunnen faciliteren, zodat bijvoorbeeld opvang binnen de eerste kring daadwerkelijk mogelijk wordt. Op die manier voelen professionals zich psychologisch veilig om hun ervaringen te delen met vertrouwde collega’s.

Nazorgteams of -modellen worden toegepast wanneer de opvang in de eerste kring niet voldoende is. Een voorbeeld van formele collegiale ondersteuning is de methode Critical Incident Stress Debriefing (CISD), waarbij kritieke incidenten en de resulterende stressreacties collectief worden besproken (Harris, 2002). Er zijn ook andere modellen die worden gebruikt voor nazorg. CISD-sessies worden bijgewoond door collega’s met gespecialiseerde opleidingen in nazorg. Het is belangrijk om informele collegiale ondersteuning te onderscheiden van formele collegiale ondersteuning.

Helaas is opvang nog niet algemeen gangbaar in alle organisaties. De opvang is niet overal even goed geregeld, terwijl dit wel van groot belang is. Uit de laatste IZZ Monitor Gezond Werken 2022 blijkt dat dit niet alleen belangrijk is voor de professional zelf, maar ook voor de organisatie. Juist in de zorgsector, waar incidenten vaak voorkomen, is het percentage werknemers dat overweegt de zorg te verlaten ten opzichte van 2021 met 25% gestegen. Dit kan niet alleen worden verklaard door de impact van incidenten, aangezien er ook andere factoren een rol spelen. Een cultuur in een team en organisatie waarin de zorg voor elkaar in en na incidenten serieus wordt genomen, zal zeker bijdragen aan een werkomgeving met meer voldoening. Coaching van professionals of teams kan helpen bij het vinden van openheid binnen henzelf en onderling, om zo’n cultuur te bevorderen.